انقلاب صنعتی چهارم: چهارمین جاجایی پارادایم در صنعت ارتباطات

بخش دوم –

عباس پورخصالیان – یادآوری : در نخستین شماره ویژه­نامه تلکام امسال، به عمده‌ترین دگرگونی‌های رُخ داده یا رو شونده در نظام کاری جوامع مدرن در اثر پدیداری تدریجی نوآوری­های همگرایی NBIC در صنعت، به ویژه در صنعت ارتباطات، اشاره شد و امروز، به بخش دوم و پایانی آن اشاره می­شود.

مقدمه: ابعاد انقلاب نسل چهارم صنعت ارتباطات که امروز شاهد پدیداری تدریجی آن هستیم، بزرگتر از انقلاب فاوا است، همآن‌گونه که ابعاد انقلاب فاوا، نیز بزرگتر از انقلاب صنعتی بود.

با نگاهی به ادوار گذشته بر صنعت ارتباطات می­توان دریافت که این صنعت (همگام با سایر صنایع) تا پایان سده بیستم، سه انقلاب و سه نسل از فناوری را تجربه کرده است و اکنون در سده بیست و یکم، نسل چهارم خود را تازه دارد تجربه می­کند.

چهار انقلاب دوران­ساز

این چهار انقلاب دوران­ساز عبارتند از:

• انقلاب نسل ۱ صنعت ارتباطات، با نوآوری ماشین­های مبتنی بر نیروی بخار در آغاز دومین دهه سده هجدهم رُخ داد‌‌؛
• انقلاب نسل ۲ صنعت ارتباطات با نوآوری ماشین­های الکتریکی به وجود آمد و به مدت حدود یک سده، تقدیر صنعت ارتباطات و تولید کارخانه‌ای را رقم زد‌‌؛
• انقلاب نسل ۳ صنعت ارتباطات، (و به همراه آن سایر صنایع) با نوآوری ماشین‌های مبتنی بر فاوا و پردازش اطلاعات، پدیدار شد‌‌؛
• در پایان سده بیستم، حوزه‌های علوم شناختی (cognitive sciences)، نانوفناوری، فاوا و زیست­فناوری، نخست هر یک مستقل از دیگری اما همه متأثر از علوم رایانه­ای، با محوریت فاوا و دستاوردهای آن توسعه یافتند و به بلوغ رسیدند و سپس همگرایی و تجمیع همه آنها در یک حوزه واحد مطرح شد که سرانجام، طی ۱۶ سال اخیر، نخستین پدیده‌های صنعت نسل ۴، مبتنی بر برنامه‌های عملی همگرایی علوم و فنون مذکور، انقلاب­گونه پدیدار شدند و گفتمان­سازی به‌منظور ظرفیت­سازی مدیران صنعت از طریق سیاست­گذاری، مقررات­نویسی و و وضع قانون برای­ Industry 4. 0، به ویژه در اروپای واحد، آغاز شده است.

فناوری‌های همگرا در خدمتِ به­سازی عملکرد مدیران و ظرفیت­‌سازی

دگرگونی­های صنعت و فناوری، انقطاعی و مُنقطع­ساز (disruptive) هستند و در صورت غفلت مدیران جامعه از چرخه حیات صنعت و فناوری، خانمان­برانداز! از همین رو، وزارت بازرگانی و بنیاد ملی علوم ایالات متحده، پانزده سال پیش در آغاز سده بیست و یکم، در روزهای سوم و چهارم دسامبر ۲۰۰۱، برای آموزش مدیران، کارگاهی را در واشنگتن برپا کرد با عنوانِ: «فناوری‌های همگرا در خدمتِ به­سازی عملکرد انسان» [Converging Technologies for Improving Human Performance ] که حاصل آن: گزارشی است به نام NBIC 2001، برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، رجوع کنید به وبگاهِ زیر: http://www. wtec. org/ConvergingTechnologies/Report/NBIC_report. pdf

کتابِ «فناوری‌های همگرا در خدمتِ به­سازی عملکرد انسان» توسط مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی ایران به فارسی ترجمه شده و با شابک:۰-۵۱-۵۷۶۹-۹۶۴-۹۷۸ در سال ۱۳۸۶ در تهران منتشر شده است.

معنی صنعت نسل ۴

در عمل، صنعت نسل ۴ را می­توان ناشی از به خدمت گرفتن افزاره‌های هوشمند مستقل (برای مثال: استخدام رُبات­های فوق هوشمند) در کارخانه، شرکت، فروشگاه‌ها و در عرصه‌های لشگری و کشوری ، خانگی و شخصی دانست‌‌؛ افزاره‌هایی که فرایند تولید و ارائه خدمات را به صورت هوشمند و خودکار ساماندهی می­کنند. این افزاره‌ها، میانا (واسط یا اینترفیسِ) فضای سایبری و فیزیکی هستند که اگر در کارخانه به خدمت گرفته شوند، به آنها: CPPS یا Cyber physical Production systems می‌گویند و این سامانه‌های سایبری- فیزیکی در طول و عرض زنجیره ارزش صنعتی، با یکدیگر همکاری، مستقل از انسان باهم اقدام به برقراری ارتباط و تصمیم­سازی می‌کنند. در برخی از زمینه‌های غیر راهبردی حتی می­توان وظیفه تصمیم­گیری را نیز به عهده این سامانه‌ها گذاشت.

کاربردهای صنعت نسل ۴ و ضرورت اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در هر کشور و در سطح جهان

یکی از اهداف صنعت نسل ۴، رسیدن به بهره­وری بالا در صنعت (برای مثال: عُقلایی اداره کردن بخش‌های اقتصادی) و در دولت (برای مثال: به صفر رساندن ضایعات و تلفات برای نیروهای انسانی خودی در صحنه‌های جنگ با دشمن) است.

از همین دو نمونه می­توان حدس زد که صنعت نسل ۴، به کلی تعادل و توازن قوا در سامانه‌های فنی- اجتماعی کشوری را در سراسر جهان به نفع فناوری، بهم می­زند و همین جاست که درک و اجرای درست مهندسی تاب­آوری (resilience engineering) که در ایران با گفتمان اِعمال سیاست­های “اقتصاد مقاومتی“ (در عرصه اقتصاد ملی) مشهور شده است، اهمیت فوق‌‌‌العاده پیدا می­کند.

اکنون مدیران باید توجه داشته باشند که:

• اولاً، مدیران برای اجرای مدیریت تاب­آوری (resilience management واِعمال سیاست­های “اقتصاد مقاومتی“) نخست در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات (که نسبتاً آسان است) و دولت­مردان برای اجرای آن در کل اقتصاد ملی (که بسیار مشکل است) باید از همان آغاز یعنی در فاز طراحی سامانه‌ها اقدام کنند.
• ثانیاً: مدیران یا دولت­مردان از همان آغاز فاز طراحی سامانه‌ها همزمان با اجرای اصول مدیریت تاب­آوری (resilience management و اِعمال سیاست­های “اقتصاد مقاومتی“) باید از یاری یک یا چند مربی مدیریت دگرگونی برخوردار باشند.

گفتمان شناسی، مشکلِ گفتمان‌سازی اقتصاد مقاومتی و مهندسی تاب­آوری

در اینجا ضروری است توجه شود که: گفتمان، اگرچه واژه‌ای نو در زبان فارسی امروز نخبگان جامعه ایران است اما تفکر درباره آن تحت عنوان فرق میان کلام و نطق و قول، به قرن پنجم هجری و به ناصر خسرو برمی‌گردد. از نظر وی: «میان نطق و میان کلام و قول چه فرق؟ که پارسی یکی و معنی اندرو بسیار!»

به رغم این قدمت حدوداً هزار ساله مقوله گفتمان در کشور ما، امروزه درک چیستی گفتمان برای بسیاری از معاصران مشکل و درنتیجه گفتمان­سازی نیز برای ایشان چه بسا مشکل­تر است. با این وجود، بسیاری از ما چه بر آن وقوف داشته باشیم یا آگاهی نداشته باشیم، گاه به آن عمل می­کنیم.

گفتمان، نخست شبکه اجتماعی واژه‌ها و جملاتی است که بافتار یک متن را می­سازند و سپس “کانسپت”­ها یا همیافت­های مربوط به یک یا چند موضوع معین است که یک مجموعه از متون مرتبط را تشکیل می­دهند.

گفتمان، دارای ژانرهایی است از قبیلِ: گفتمان سیاسی، گفتمان فرهنگی، گفتمان اقتصادی، گفتمان فنی، گفتمان علمی، گفتمان حقوقی، گفتمان آموزشی و گفتمان مدیریتی. تا این مجموعه تدوین نشود، گفتمان‌سازی رُخ نمی‌دهد.

ما در مواجه با تکانه‌های صنعت نسل ۴، نیازمند همه ژانرهای گفتمان و گفتمان­سازی هستیم.

نخبگانِ نظریه­پرداز بخش فاوای کشور امروزه، به لحاظ جامع­الاطراف بودن فاوا و علوم و فنون نوین و تأثیرگذاری شگرف آنها در جهانِ برساخته و بر جان­ها و جهان­های درون، به گونه‌ای فزاینده، به گفتمان­شناسی و گفتمان­سازی در عرصه‌های متنوع فاوا و موضوع‌های مرتبط (به ویژه در اقتصاد مقاومتی بخش و مدیریت تاب­آوری کل نظام) نیازمندند.

در این زمینه اگر از شعارهای طحی درگذریم، تاکنون بخوبی روشنگری شده است‌ اما ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم! باید بپذیریم که به لحاظ محوریت فاوا در امور توسعه­ای امروز جوامع بشری، بارهای بزرگی بر دوش مدیران و نخبگان بخش فاوا گذاشته شده که آنها این بارها را نمی­توانند به تنهایی حمل کنند. سازمان فناوری اطلاعات ایران، شوراهای عالی فناوری اطلاعات و فضای مجازی به علاوه دانشگاهیان، علمای حوزه‌های علمیه، متعهدان جوامع مدنی و کارگزاران رسانه‌ها باید در فضایی بدون رعب و وحشت، و آکنده از امید و تدبیر، دست در دست یکدیگر، اقتصاد مقاومتی و از آن مهم­تر: مهندسی تاب­آوری را با تولید انبوه نظرات و تحلیل­های خود گفتمان­سازی کنند تا تکانه‌های صنعت نسل ۴، به کسی و نهادی آسیب نرسانند بلکه به همه سود برسانند.