تهدیدها و فرصت‌های پیش روی صنعت ICT ایران

علی مطهری * – تاریخچه ای از سیر تکاملی ارتباطات و فناوری اطلاعات را ورق بزنیم و فضای حاکم بر ارتباطات و فناوری امروزی را با گذشته مقایسه کنیم گرفتار قیاس مع الفارق می‌شویم لذا ارتباطم را از گذشته قطع می‌کنم فقط به واقعیتی اشاره می‌کنم که در بیست و چند سال پیش دراین کشور بوقوع پیوست و آن اظهارات برخی مسئولین تصمیم گیر بود.
خیلی از آنها موبایل را کالایی لوکس می‌دانستند و ورود آن را به ایران غیرضرور می‌دانستند. همین مثال را با تفکر فرزندان و نوه‌های همان مسئولین مقایسه کنید به عمق تغییرات همزمان تکنولوژیکی و روابط اجتماعی پی می‌برید. خلاصه با علم به واقعیت مذکور و با ارایه شناختی از ارتباطات و فناوری اطلاعات به تحلیل شرایط موجود کشور ودر نهایت یک چشم اندازی از این صنعت درکشورمان خواهم پرداخت.

نود فناوری – ICT پدیده‌ای است که نقش سازنده‌ آن در عرصه‌های مختلف زندگی بشری ملموس است. اگر بپذیریم که تقریبا همه‌ مسیرهای رشد بشری، درجهت رفاه بیشتر بوده،‌ ICT از مهم ترین ابزارهای امروزی تامین رفاه بشری است. تحولات سازنده و گسترده اجتماعی و اقتصادی حاصل ازکاربرد ICT جهان امروزی را به جامعه اطلاعاتی مبدل ساخته است وقتی صحبت از جهانی شدن (Globalization) می‌شود بلافاصله IT در اذهان متبادر می‌شود. امروز اقتدار ملل بر مبنای اطلاعات است و صنعت ارتباطات و اطلاعات پایگاه مستحکم حفظ و انتقال اطلاعات هست.
در کشور عزیز ما ایران نیز به موازات پیشرفت ICT در جهان، شاهد رشد روزافزون کاربردهای آن هستیم. نسل Application‌های موبایلی از گلوگاه دات کام عبور کردند و به آنچه نسل‌های قبلی به ارث گذاشته‌اند قانع نیستند. اکثر فعالیت‌های روزمره ما پسوند یا پیشوند الکترونیکی(E) می‌گیرد. الفاظی مانند تجارت الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی، بورس الکترونیکی، سلامت الکترونیکی، شهر الکترونیکی و دولت الکترونیکی همه نشان از نفوذ IT در ابعاد مختلف زندگی بشری است. مسلم است اینترنت یکی از پیش نیازهای همه سیستم‌های مذکور است.
سالهاست بدلیل اهمیت و نقش بی بدیل ICT نهادهایی در سطح بین المللی شکل گرفته اند و فعالیت‌های کشورها را رصد می‌کنند. در راس همه آنها ITU به عنوان اتحادیه بین المللی مخابرات زیر نظر سازمان ملل قراردارد. این نهاد جهانی شاخص‌هایی را برای ارزیابی کشورها در این زمینه تعریف کرده است.

شاخص‌های ارزیابی توسعه ICT
رتبه کشورها در ارزیابی وضعیت توسعه شاخص‌های ICT یا به عبارت دیگر آمادگی‌های الکترونیکی بر اساس ترکیبی از شاخص‌هایی است که به تعدادی از آنها ذیلا اشاره می‌شود:
۱-ضریب نفوذ تلفن ثابت
۲-ضریب نفوذ تلفن همراه
۳- تعداد کاربران اینترنت
۴-شاخص خدمات آنلاین
۵-شاخص زیرساخت ارتباطات راه دور
۶-شاخص مالکیت کامپیوتر
۷-شاخص توسعه دولت الکترونیکی
۸-متوسط قیمت دسترسی کاربران به اینترنت پهن باند
۹-شاخص قابلیت نیروی انسانی
رتبه و جایگاه ایران در ارزیابی ITU

در تحلیل وضعیت ICT به بخش‌هایی از صحبت‌های رییس مرکز برنامه ریزی و نظارت راهبردی فناوری اطلاعات سازمان فناوری اطلاعات ایران و مجری پروژه نظام پایش شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور اشاره می‌کنم:
گزارش اندازه‌گیری جامعه اطلاعاتی اتحادیه بین المللی مخابرات، منبعی معتبر و قابل اطمینان از داده‌های جهانی و تحلیل در رابطه با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح جهان است.
براساس این گزارش، تعداد کاربران اینترنت در کشورهای درحال توسعه در طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ دو برابر شده است و دو سوم مردم آنلاین در جهان درحال توسعه زندگی می‌کنند. از ۴.۳ میلیارد نفری که هنوز از اینترنت استفاده نمی‌کنند، ۹۰ درصد آنها در کشورهای درحال توسعه زندگی می‌کنند.
در بخش تلفن همراه، گزارش تخمین می‌زند که تا انتهای سال ۲۰۱۴، هفت میلیارد مشترک تلفن همراه در جهان وجود خواهد داشت که این میزان تقریباٌ معادل جمعیت جهان است. در حدود ۴۵۰ میلیون نفر از مردم جهان در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که پوشش شبکه تلفن همراه در آنها وجود ندارد.
پهنای باند اینترنت بین الملل به میزان زیادی توسعه یافته و سهم کشورهای درحال توسعه از ۹ درصد در سال ۲۰۰۴ به ۳۰ درصد در حال حاضر رسیده است. اما پایین بودن پهنای باند اینترنت بین الملل در کشورهایی با حداقل اتصال، یکی از موانع مهم در استفاده از فاوا در این کشورها است.
بر اساس این گزارش، حدود ۹۶ درصد جمعیت جهان از تلفن همراه استفاده می‌کنند و حدود نیمی ‌از جمعیت جهان به شبکه‌های پرسرعت نسل ۳ تلفن همراه دسترسی دارند. همچنین، به طور متوسط ۴۳.۶ درصد خانوارهای جهان به شبکه اینترنت دسترسی دارند که ۸۷ درصد خانوار‌ها در کشور‌های توسعه یافته و ۳۱ درصد در کشور‌های در حال توسعه هستند.
نرخ رشد مشترکان پهن باند سیار بعنوان موثرترین و کارآمدترین روش دسترسی کاربران به اینترنت از ۲ درصد در سال ۲۰۰۷ میلادی، به عدد متوسط ۳۲ درصد رسیده است که سهم کشور‌های توسعه یافته ۸۳.۷ درصد و در حال توسعه ۲۱.۱ درصد و کمتر توسعه یافته ۶.۳ درصد است.
نرخ رشد استفاده از شبکه اینترنت به شدت افزایش یافته به نحوی که ارسال و دریافت محتوا در شبکه‌های اجتماعی بالاترین نرخ را دارد.
در بخش ارزیابی کشور‌ها از منظر معیار ارزیابی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات IDI از بین ۱۶۶ کشور ۳ رتبه اول توسعه یافته‌ترین کشورها به ترتیب به دانمارک، کره جنوبی و سوئد با امتیاز ۸.۸۶ و ۸.۸۷ و ۸.۶۷ از سقف ۱۰ امتیاز تعلق دارد. ۳۰ کشور اول در این رتبه‌بندی، کشورهایی از اروپا و کشورهایی با درآمد بالا مانند استرالیا، بحرین، کانادا، ژاپن، چین، نیوزلند، سنگاپور و ایالات متحده هستند. تقریباً شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در همه کشورهای مورد بررسی امسال بهبود یافته است.
کشور امارات متحده عربی بعنوان پویاترین کشور در جهان در این دوره با امتیاز ۷.۰۳ و ۱۴ پله صعود به رتبه ۳۲ جهان دست یافته است.
جمهوری اسلامی ‌ایران با ۳ پله صعود در رتبه ۹۴ با امتیاز ۴.۲۹ گرفته است که نسبت به امتیاز سال گذشته در مجموع ۰.۲۷ افزایش امتیاز داشته است.
در این ارزیابی، ایران در منطقه آسیا و اقیانوسیه قراردارد که رتبه ۱۵ این گروه را از ۲۹ کشور در رقابت با کشور‌هایی مثل کره جنوبی و ژاپن و استرالیا و چین کسب کرده است.
کشور اول و دوم منطقه بحرین و امارات متحده عربی با امتیاز‌های ۷.۴۰ و ۷.۰۳ بوده و ایران به لحاظ امتیازی در رتبه ۹ منطقه خاور میانه است.
خاطر نشان می‌سازد ارزیابی IDI مشتمل بر ۱۱ زیر شاخص در ۳ گروه دسترسی، استفاده و مهارت است که رتبه ایران در این سه بخش بترتیب برابر ۸۲، ۱۱۶ و ۶۸ از ۱۶۶ کشور است.
ایران در بخش نشانگرهای دسترسی به شبکه دارای تعداد مشترکان تلفن ثابت ۳۸.۳ نفر و تعداد مشترکان تلفن همراه ۸۴.۲ نفر به ازای هر ۱۰۰ نفر از جمعیت کشور است. همچنین سرانه پهنای باند اینترنت بین الملل به ازای هر کاربر اینترنت در کشور حدود ۴.۶ کیلوبیت بر ثانیه با رشد ۳۱.۳ درصد نسبت به مقدار سال گذشته است.
درصد خانوار‌های دارای رایانه در کشور حدود ۴۴.۶ درصد و خانوارهای دارای دسترسی به اینترنت حدود ۳۵.۸ درصد اعلام شده است.
در بخش نشانگرهای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، ضریب نفوذ کاربران اینترنت در ایران درصد ۳۱.۴ درصد است. ضریب نفوذ مشترکان پهن باند ثابت در کشور ۵.۶ درصد و ضریب نفوذ پهن باند سیار در کشور ۲.۵ درصد است.(ضریب نفوذ اینترنت براساس طرح آمارگیری دسترسی خانوارها به فناوری اطلاعات و ارتباطات که در سال ۱۳۹۲ توسط مرکز آمار ایران به انجام رسیده، گزارش شده است. با توجه به صدور مجوز نسل سوم برای اپراتور اول و اپراتور دوم تلفن همراه و توسعه پهن باند در سال ۱۳۹۳، انتظار می‌رود که مقدار این نشانگر در طرح آمارگیری سال ۱۳۹۴ رشد قابل توجهی داشته باشد.) با بررسی و تحلیل کلان ملاحظه می‌شود که بیشترین عقب افتادگی کشور در زمینه توسعه پهن باند ثابت و سیار در کشور بوده است که این عدم توسعه منجر به کاهش رتبه بندی کل کشور شده و توجه توسعه فاوا در این بخش را در کشور بیشتر می‌طلبد. البته انتظار می‌رود با اعطای مجوز ارایه خدمات نسل سوم تلفن همراه به دو اپراتور تلفن همراه در کشور که دارای تعداد مناسبی از مشترکان هستند، این دو اپراتور به همراه اپراتور سوم تلفن همراه بتوانند تعداد مشترکان پهن باند سیار را در کشور به شکل مناسبی افزایش دهند و در سال آینده شاهد جهش مناسبی در رابطه با این مقدار باشیم که این موضوع می‌تواند رتبه ایران را به میزان زیادی در این رده بندی افزایش دهد.
در بخش نشانگرهای استفاده مهارتی از فاوا، ایران دارای نرخ رشد ۸۶.۳ درصدی ثبت نام در مقاطع تحصیلی مدارس و ۵۵.۲ درصد در مقطع تحصیلات دانشگاهی و ضریب با سوادی ۸۴.۳ درصد در کل کشور اعلام شده است.
متوسط قیمت دسترسی کاربران ایران به اینترنت پهن باند ثابت به ازای هر۲۵۶ کیلو بیت بر ثانیه ۵.۹۷ دلار بر اساسPPP (قدرت خرید) ۱۲.۸۴ اعلام که ایران را در جایگاه ۳۷ جهان قرارداده است.
در بخش اینترنت پهن باند سیار که منظور دسترسی به اینترنت با موبایل با استاندارد۳G است متوسط قیمت دسترسی کاربران ایران با شارژ پیش پرداخت در بسته ۵۰۰ مگابایت ۱۱.۴ دلار اعلام شده است که در این بخش کشور ما در جایگاه۸۷ جهان قرار گرفته است. در کنار پارامتر قیمت، شاخص درصد به GNI (درآمد خالص ملی) نیز آمده است که بر اساس مصوبه سال ۲۰۱۱ کمیته پهن باندITU هدف گذاری نیل به عدد کمتر از ۵% در سال ۲۰۱۵ است که عدد ایران در سال جاری ۲.۳۷ % اعلام شده است لیکن باید توجه داشت به علت رقابت و نیل به گسترش توسعه پهن باند سیار در جهان در حال حاضر ۱۰۹ کشور از ۱۶۶ کشور در سال ۲۰۱۳ زیر عدد ۵% هستند.
در این گزارش، ایران به عنوان ارزان ترین کشور در ارایه خدمات تلفن ثابت با هزینه متوسط ۰.۱۲ دلار گزارش شده است اما، باید دقت داشت که پارامتر دیگری بعنوان قدرت خرید مردم (ppp)در این تعرفه باید مد نظر باشد. (این گزارش از طریق درگاه الکترونیکی پایش جامعه اطلاعاتی ایران به آدرس mis.iran.ir در دسترس است.)
نمودار گزارش مذکور به خوبی جایگاه ایران را در بین کشور‌های خاورمیانه (۹)، منطقه (۱۵) و جهان (۹۴) نشان می‌دهد. این آمار زنگ خطری است که سال‌هاست به صدا درآمده است. شاید تعداد موبایل‌های کشورمان قدری ما مغرور کند ولی ضریب نفوذ بیش از ۲۰۰ درصدی آن در بعضی کشورهای منطقه شاخ غرورمان را خواهد شکست. رابطه مستقیم رشد اقتصادی کشور‌ها با این شاخص قابل درک است.
قطعا برای هیچ فرد ایرانی قابل قبول نیست که در این جایگاه‌ها قرار بگیرد به ویژه کشورهایی را در صدر ببینند که روزی آرزوی داشتن شهری مثل تهران را داشتند. علت این عقب ماندگی‌ها را در کجا باید جستجو کرد؟

خصوصی سازی در صنعت ICT
اما یکی از اقدامات ارزشمند دولت‌ها، واگذاری امورات ICT به بخش خصوصی بوده است فارغ از اشکالات وارد بر آن، تغییر صحنه بازی به نفع بخش خصوصی قابل تقدیر است لیکن باید پروسه خصوصی سازی روند تکاملی خود را طی کند.
ایجاد اپراتور دوم تلفن همراه، اپراتور سوم و اپراتور چهارم و مجوز‌های مختلف بخش خصوصی در ارایه سرویس‌های اینترنت از قبیل شرکت‌های PAP، ISP، VOIP،FCP،SAP و نظایر آنها از اقدامات ارزشمند بوده و هستندکه شرایط را برای فعالیت بیشتر این عرصه فراهم کرده است و فضا را نسبتا از انحصار خارج کرده است البته برخورد متناقض رگولاتوری در دولت‌های مختلف به این بخش‌ها لطمات سنگینی زده است.

OUTLOOK( چشم انداز) بخش خصوصی
بخش خصوصی خرد و کلان فعال درحوزه ICT قطعا گوشه چشمی ‌به روند رشد تکنولوژی دارند، آنها می‌دانند مشتریانشان در مسافرت‌های حضوری و مجازی خود به کشورهای پیشرفته با توانمندی عرصه ICT در آن کشور‌ها آشنا می‌شوند و انتظارات خود ازارایه‌دهندگان را با آن توانمندی‌ها تطبیق می‌دهند پس انتظار این است اپراتورها و صاحبان پروانه به سراغ بروز کردن تکنولوژی و نسل‌های مخابراتی و زیرساخت‌های فنی خود بروند و این امر و لو در توان و بضاعت آنها اتفاق خواهد افتاد. فضای ایجاد شده بین‌المللی پس از توافقات، اپراتور‌ها را در تامین تجهیزات مورد نیازشان یاری خواهد کرد.
مجوز نسل سوم اپراتورها باعث خواهد شد پهنای باند توسط اپراتورهای سیار بیش از گذشته واگذار شود و با بکارگیری تکنولوژی‌های مختلف از جمله Off-Loading با استفاده از WIFI زمینه واگذاری و توسعه پهنای باند وسیع فراهم خواهد شد و نهایتا تاثیر بسزایی در افزایش رتبه ایران خواهد داشت. البته در این خوشبینی روند رو به رشد سایر کشورها را نباید نادیده گرفت.
اپراتورهای تلفن همراه باید منتظر فعالیت MVNOها باشند طبعا سرویس محوری در آنها باید حاکم باشد اپراتورها در جلب رضایت مشترکان خود تلاش خواهند کرد. به ویژه اگر امکان حفظ شماره با تغییر اپراتورها میسر گردد.
از سوی دیگر شبکه‌های اجتماعی هرروز گسترده می‌شود ارتباطات ارزان قیمت روی آنها تهدید بزرگی برای اپراتور‌هاست و چاره کار دست برداشتن از درآمدهای تکی است. فروش پهنای باند و استفاده‌های متنوع و دلخواه مشتریان راهکار اجباری اپراتور‌هاست که به سراغش می‌روند البته چنانکه گفته شد تغییرات تکنولوژی و ارتقا به نسل‌های بروز به موازات آن ضروری است.
اما بخش مهمی‌ که پیش بینی می‌شود رونق بگیرد تجارت الکترونیکی است. باتوجه به قابلیت ویژه نیروی انسانی تحصیل کرده فرصت خوبی برای خرید و فروش الکترونیکی پیدا شده است. توسعه این بخش به پایین ترین سطوح خرید و فروش در سالهای آتی صورت خواهد گرفت.
در عین حال یک سری از مشکلات، جامعه بخش خصوصی را از وظایف ذاتی شان باز می‌دارد. اشتغال کاذب، فساد، دخالت نابجای دولت و برخی صاحبان قدرت ازکارآیی آنها می‌کاهد و انرژی بیشتری از آنها را تلف می‌کند.

دولت (حاکمیت)
از عملکرد نسبتا مشابه دولت‌ها در خصوص وظیفه رگولاتوری در حوزه ICT چندان انتظاری نباید داشت. اقدامات دولت‌ها بیش از آنکه کارشناسی باشد در راستای برآوردن منافع سیاسی و جناحی شان بوده است و شاید اگر اقتضا کند تا سر حد نابودی یک گروه از اپراتور‌ها پیش می‌روند. بنابراین اگر عملکرد دولت قبل در مقابل PAPها را با عملکرد این دولت در قبال اپراتور اول مقایسه کنیم تنها تغییر جبهه را خواهیم دید و البته بعید می‌دانم دولت‌ها رگولاتور را رها کنند تا به وظیفه ذاتی خود عمل کنند.
نکته مهم دیگر درکم و کیف تخصیص منابع مالی است. لازم است همه سازمان‌های دولتی درراستای تحقق دولت الکترونیکی منابع مالی مناسبی در بودجه سالانه خود تعبیه کنند. از نقش و توان مدیران در بکارگیری توانمندی‌های ICT نباید غافل شد حضور مدیران بدون سواد الکترونیکی در عرصه‌های تصمیم گیری لطمات جبران پذیری به تحقق رتبه‌های بالای ایران در شاخص‌های بین المللی خواهد زد.
از سوی دیگر یکی از دغدغه‌های اساسی توسعه ICT محدودیت‌های بعضا قانونی درسرعت و پهنای باند اینترنت است که بدلایل متعددی اعمال می‌شود. حل این معضل مستلزم رفع موانع خاصی است که بسترهای فرهنگی و سیاسی و امنیتی خود را می‌طلبد.
با توصیف آنچه گذشت می‌توان در مجموع به تلاش در جهت ارتقای جایگاه ایران در ارزیابی شاخص‌های بین المللی اذعان کرد ولی این تلاش‌ها کفایت از جبران عقب ماندگی‌ها نخواهد کرد و فاصله رده‌های برتر با ما را کاهش نخواهد داد. یکی از امیدهای ارتقاء شاخص‌ها پیوستن ایران به WTOاست که آثارش را پس از تحقق آن باید دنبال کرد.
در نهایت با این جمع بندی که ارتقای شایسته جایگاه ایران مستلزم اصلاح تفکرات مدیریتی است که در بخش خصوصی و دولت باید صورت گیرد و با این فضا ارتقاء حداکثر ۱۴ رتبه و رسیدن ایران به جایگاه ۸۰ را می‌توان طی دوسال آتی به انتظار نشست.
*دانشجوی DBA سازمان مدیریت صنعتی
(منبع:عصرارتباط)